Η ειρωνεία, στην απλή μορφή της, σημαίνει μια δήλωση ή ένα γεγονός που υπονομεύεται από το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζεται. Το βασικό χαρακτηριστικό κάθε ειρωνείας είναι µια αντίθεση ανάµεσα σ ένα φαινόμενο και σε µια πραγματικότητα
Στη Λογοτεχνία μπορούμε να διακρίνουμε 3 είδη ειρωνείας, αν και το μόνο σίγουρο είναι πως οι ορισμοί είναι περιοριστικοί και αντιστρατεύονται την ελευθερία "χώρου" και "τρόπου" που χαρακτηρίζει – εκ φύσεως – τη Λογοτεχνία.
Η λεκτική ειρωνεία υποβάλλει νοήματα και αισθήματα που δε βρίσκονται στις λέξεις , και που είναι διαφορετικά ή αντίθετα από το νόημα που αυτές εκφράζουν.π.χ " καλός είσαι και συ!..."
Η τραγική ή δραματική ειρωνεία
ο αναγνώστης γνωρίζει πράγματα που αγνοούν οι ήρωες.
Είναι η άγνοια του ήρωα της τραγικής θέσης στην οποία βρίσκεται ή προς την οποία οδεύει με αποτέλεσμα να ενεργεί με τρόπο που επιφέρει αρνητικά για αυτόν αποτελέσματα.
Η αντίθεση (ή και σύγκρουση) της μιας κατάστασης με την άλλη .'Αλλα πιστεύουν οι ήρωες για τον εαυτό τους και το περιβάλλον τους κι εντελώς διαφορετική αποδεικνύεται η πραγματικότητα.
- Είναι το μέσον που χρησιμοποιεί ο λογοτέχνης για να εξασφαλίσει μια ζωτική απόσταση από τα τεκταινόμενα του έργου του, κρύβοντας από τον αναγνώστη την προσωπική του συμμετοχή στη δραματική τους συνθήκη.
Μορφή της τραγικής ειρωνείας αποτελεί η καταστασιακή ειρωνεία.
Αυτή απορρέει από την ίδια την πλοκή του έργου. Μπορεί να πραγματώνεται με :
α) την ματαιότητα των επιθυμιών του ήρωα
β) με την αντίθεση ανάμεσα στις προθέσεις των ηρώων και τις εξελίξεις που έχουν τα γεγονότα
γ) η υπόδυση ρόλου από τον λογοτέχνη, παραμερίζοντας τον εαυτό του. "Η τέχνη της μίμησης "δηλαδή, εμπερικλείει κατά τον Κ. Θ. Δημαρά, στοιχεία ειρωνείας.
δ) η σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες καταστάσεις.
Ειρωνεία και ποιητικότητα στον Κ.Π. Καβάφη
Με αφορμή το ποίημα:
Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κοµµαγηνή, 595 µ. Χ
Το γήρασµα του σώµατος και της µορφής µου
είναι πληγή από φρικτό µαχαίρι.
∆εν έχω εγκαρτέρησι καµιά.
Εις σέ προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,
πού κάπως ξέρεις από φάρµακα
νάρκης του άλγους δοκιµές, εν Φαντασία και Λόγω.
Είναι πληγή από φρικτό µαχαίρι. -
Τα φάρµακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάµνουνε - για λίγο - να µη νοιώθεται η πληγή
Στον Καβάφη η ειρωνεία αποτελεί το δρόμο προς την ποιητικότητα.
- Ο Καβάφης παίζει αδιάκοπα με την αυταπάτη και την ψευδαίσθηση και η ειρωνική του φαντασία δεν είναι τίποτε άλλο από το μέσον που χρησιμοποιεί για να εξασφαλίσει μια ζωτική απόσταση από τα τεκταινόμενα των ποιημάτων του.
Αυτή η ποιητική απόσταση από τον ίδιο του τον εαυτό γίνεται φανερή στο ποίημα «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου…», όπου ο ποιητής μέσα από τη μορφή του φανταστικού ποιητή που κατασκεύασε μιλά για τη δική του πληγή …Η «ηθοποιία» είναι έκφραση της καβαφικής ειρωνείας.
- Η ειρωνεία γίνεται επίσης φανερή με τη ματαιότητα της επιθυμίας του ποιητή: η νεότητα φεύγει και εκείνος νιώθει απέραντη θλίψη γι αυτό. Γνωρίζει επίσης πως η παρηγοριά της Ποίησης είναι «φάρμακο» πρόσκαιρο και προσωρινό .
- Η σύγκρουση ανάμεσα στη βαθύτερη επιθυμία και στη πραγματικότητα ,που δρα ανεξάρτητα από τον Ποιητή, πραγματώνει και εδώ την καβαφική ειρωνεία
- «Η ειρωνεία τραβάει τη συγκίνηση διά του κενού, γιατί λειτουργεί με τη φαινομενική απουσία, δηλαδή με τη δραστικότητα σκέψεων και συναισθημάτων που υπονοούνται ή αποσιωπούνται.» Εδώ υπονοείται, κρύβεται και φανερώνεται συνάμα, ολόκληρη η παρουσία του Καβάφη πίσω από το ποιητικό προσωπείο του Ιάσωνος Κλεάνδρου. Αλλά και η έκφραση των συναισθημάτων οδύνης είναι λιτή και αξιοπρεπής ,δίνοντας το στίγμα της αποσιώπησης μέσα από την καβαφική στέγνα.
- «Επειδή η ειρωνεία λειτουργεί με την ελλειπτικότητα και τη συμπύκνωση, η αποτελεσματικότητά της είναι φυσικό να εξασθενεί, όταν το ποίημα εκτείνεται σε μήκος. Αυτός μου φαίνεται ο λόγος που ο Καβάφης επέμενε σε σύντομα ποιήματα, σε μιαν εποχή που η μακρόστιχη σύνθεση θεωρούνταν ακόμη προϋπόθεση της μεγάλης ποίησης.», υποστηρίζει ο Νάσος Βαγενάς.
- Ακόμη και η συνοδοιπόρευση στο ποίημα διαφορετικών γλωσσικών επιπέδων ( δημοτική, καθαρεύουσα) αποτελεί στοιχείο ειρωνείας.
Στόχος της ειρωνικής γλώσσας η συγκίνηση και η κάθαρση, και ποιητή και αναγνώστη …
